استارتاپ‌ها چطور تجارت در ایران را مردمی‌تر کردند؟
تجارت الکترونیک از موضوعات مهم سی سال اخیرِ حوزه‌ی فناوری در دنیاست که در ایران نیز از پانزده سال قبل و با تأسیس دیجیکالا به صورت هدفمند و جدی دنبال شده است. حوزه‌ی تجارت الکترونیک در ایران هنوز در ابتدای مسیر خود است و به‌رغمِ موانع زیادی که در بخش‌های نیروی انسانی و سرمایه‌گذاری و مقررات دست‌وپاگیر اداری دارد، سهم خوبی از بازار خرید و فروش کالا برای خود کسب کرده است. دیجیکالا از اولینهای استارتاپی ایران است که حالا با رشد چشمگیر تبدیل به یک سازمان تمام و کمال شده. این سازمان پس از حدود پانزده سال فعالیت، چشیدن سرد و گرم بازار و از سرگذراندن چالش‌های گوناگون، با دیجی‌کالای روز اول فرسنگها فاصله دارد و حالا با بلوغ خود، ماموریت‌ها، اهداف و چشماندازهای بسیط تری را برای خود طراحی کرده است. این سازمان با ایجاد بازوهای مختلف سعی در حصول هرچه بهتر نتایج مدنظر خود دارد که دپارتمان توسعه‌ی کسب‌وکار یکی از آنهاست. علیرضا کامرانیان‌فر مدیر این دپارتمان می‌گوید:
«دپارتمان توسعه‌ی کسب‌وکار یک واحد تقریباً سه ساله در دیجیکالا است که وظایف محوری‌اش چهار بخش را شامل می‌شود. وظیفه‌ی اول ما مطالعه‌ی روندهای بازار تجارت الکترونیک است. وظیفه‌ی دوم ما طراحی و پیاده‌سازی ایده‌های جدید کسب‌وکار است؛ ما در دیجیکالا برای این‌که بتوانیم اکوسیستم کسب‌وکاری را که ساختیم تکمیل کنیم، نیاز داریم مدل‌های کسب‌وکار جدیدی را اضافه کنیم. وظیفه‌ی سوم ما، سرمایه‌گذاری است و استارت‌آپ‌هایی را که تیم قوی و مدل کسب‌وکار درستی دارند و می‌توانند زنجیره‌ی ارزش ما را تکمیل کنند، شناسایی می‌کنیم و در مرحله‌ی بعد روی آن‌ها سرمایه‌گذاری می‌کنیم. وظیفه‌ی چهارم ما هم کمک به برنامه‌ریزی استراتژیک در سازمان است. ما با شناسایی نقاط قوت و ضعفی که در سازمان وجود دارد به توسعه‌ی سازمان کمک می‌کنیم و در این مسیر تسهیل‌گر هستیم تا استرتژی‌های دقیق‌تری پیاده شود و نتایج آن به صورت آبشاری درون سازمان و شرکتهای تابعه‌ی گروه سرریز شود.»
ماهیت دپارتمانی مانند آنچه کامرانیان‌فر سکان‌دار آن است، بیشتر شبیه برج مراقبت است. استراتژی‌ها و نقشه‌های را در آن تبیین و تدوین می‌شود. کامرانیان‌فر در مورد نقشه راه دیجیکالا چنین می‌گوید:
نقشه‌ی راه در دیجیکالا هیچ‌وقت ثابت نبوده. دیجیکالا تا سال ۱۳۹۳ یک پلتفرم فروش کالای دیجیتال بود. از سال ۱۳۹۳ از پلتفرم فروش کالای دیجیتال، به پلتفرم دیجیتالِ فروش کالا تبدیل شد و تا سال ۱۳۹۵ یک خرده‌فروش آنلاین بودیم اما در این سال با ایجاد یک سنگ‌بنای تازه تبدیل به بازارگاه (مارکت‌پِلِیس) شدیم. از سال ۱۳۹۷به بعد سومین تغییر بنیادین در مسیر دیجیکالا آغاز شد. در اکوسیستم تجارت الکترونیک، ما روی چهار موضوع متمرکز شده‌ایم. یک محور تمرکز ما روی طراحی و پیاده‌سازی مدل‌های کسب وکار در حوزه‌ی تجارت الکترونیک است و پلتفرمهایی مانند دیجیکالا جت، دیجیکالا بیزینس، پیندو و کمدا حاصل فعالیت ما در این حوزه هستند. در محور دوم تمرکز ما بر توسعه‌ی فناوری‌های لجستیکی‌ای است که زیربنای اصلی شکل‌گیری این اکوسیستم هستند و به طور مشخص با شکل‌گیری دیجی‌اکسپرس به عنوان بازوی فناوری لوجستیکی دیجیکالا و سرمایه‌گذاری آن بر روی محصولات متنوع لجستیکی و همین‌طور روی استارت‌آپ‌هایی مثل آپتایم و گنجه توسعه پیدا کرد. سومین محور، ورود به فناوری‌های مالی و پرداخت بود که با اضافه شدن دیجی‌پی به گروه دیجیکالا در سال ۱۳۹۷ این محور نیز شکل گرفت. درنهایت چهارمین محور توسعه‌ی ما، توسعه‌ی فناوری‌های بازاریابی و تبلیغات بود که با اضافه شدن مجموعه‌ی اسمارتک در سال گذشته به این هدف دست پیدا کردیم.
ما پنج چالش بنیادین را برای دیجیکالا متصوریم. نخستین چالش بازی در زمین ناهموارِ بازار، به خاطر واردات غیررسمی و قاچاق کالاست. چالش دوم عدم امکان جذب سرمایه است. در مدل کسب‌وکاری مانند دیجیکالا که زیرساخت‌های لجستیکی آن در حال توسعه است، ما نیاز به سرمایه‌گذاری جدی داریم که در ایران تقریباً ممکن نیست. سه استارت‌آپ منطقه‌ی ما یعنی گتیر و ترندیول در ترکیه و نون‌دات‌کام درامارات متحده، سال گذشته‌ی میلادی در مجموع حدود پنج‌ونیم میلیارد دلار سرمایه جذب کردند.
دریک نگاه منفعت‌طلبانه به دست گرفتن انحصار دیر یک بازار می‌تواند از اهداف هر سازمان کسب و کاری باشد و این با مسئله‌ی دموکراتیک کردن تجارت الکترونیک به بسیط شدن بازار آنلاین در تناقض است. حضور کسب وکارهای بیشتر، فضا را به سمت رقابتی‌تر شدن سوق می‌دهد. این رقابتی شدن بازار تهدیدی برای دامنه‌ی سود پلتفرم‌های بزرگ است که سهم عمده بازار را در دست دارند، اما پاسخ مدیر دپارتمان توسعه‌ی کسب‌وکار دیجیکالا این است:
«هدف ما از دموکراتیک کردن تجارت الکترونیک این است که مجموعه‌ی دیجیکالا بتواند خدمات و فناوری‌هایی را در اختیار کسب وکارها قرار دهد تا آن‌ها بتوانند مسیرگسترش کسب‌وکار خودشان به فضای آنلاین را راحت‌تر و با کیفیت بیشتر طی کنند. آنچه ما از دموکراتیزه شدن در نظر داریم، این است که خدماتی که تسهیل‌گر فضای تجارت الکترونیک است فارغ از همکاری در بستر بازارگاه دیجیکالا، برای تمام فروشندگان آنلاین در ایران در دسترس باشد. قطعاً این موضوع رقیب بیشتر هم برای دیجیکالا ایجاد می‌کند اما باوری در دیجیکالا وجود دارد که می‌گوید ما خودمان باید خودمان را به چالش بکشیم، قبل از آن که تغییرات از بیرون به ما تحمیل شود. این غیرمتمرکز شدن بخشی از مسیر تجارت الکترونیک است که بالاخره در ایران پیموده خواهد شد و چه بهتر که خود ما پیشرو در این راه باشیم.
چیزی که شاید به باور بسیار سبب رشد پلتفرمهایی مانند دیجیکالا است مساله تحریم‌هاست. عدم حضور شرکتهای غول‌آسا و چندملیتی مانند آمازون اگر چه فرصتهایی را از کاربران ایرانی گرفته اما زمینه‌ساز رشد پلتفرمهایی شده که اگر تحریم‌ها نبود، چنین اقبالی هم از سوی کاربران ایرانی وجود نداشت.حال اگر فرض کنیم تحریم‌ها از ایران برداشته شود راه برای ورود این غول‌های بی‌شاخ و دم هموارشود چه بر سر کسب‌اری مانند دیجیکالا خواهد آمد؟ علیرضا کامرانیان‌فر برای موضوع نگران نیست و در این باره می‌گوید:
«ما هم امیدواریم در آینده چنین شرایطی برای ایران به وجود بیاید. بزرگترین برنده‌ی این شرایط اول مصرف‌کنندگان و بعد عرضه‌کنندگان هستند، چراکه حضور برندهای جهانی و در کنار آن سرمایه‌گذاری خارجی و وجود یک بازار رقابتی برای ما موقعیت و شرایط بهتری را فراهم خواهد کرد. البته شرکتهای چندملیتی مثل آمازون یا علی بابا اگر روزی بخواهند وارد بازار ایران بشوند، مانند تجربیات مشابه در همسایگی ما احتمالاً اقدام به تملک یکی از پلتفرم‌های داخل ایران خواهند کرد.»
با مرور گذشته‌ای نه چندان دور به این نکته مهر تصدیق خواهیم زد که بروز و ظهور فناوری، خصوصا در حوزه تجارت و خدمات چه نقش پررنگی در تجربه زیستی ما ایفا کرده است. از حمل‌و‌نقل و تردد روزمره تا خدمات جزئی منزل. این سهولت در دسترسی عمومی هم بخش دیگری از ره‌آورد استارتاپ‌هاست. نظر کامرانیان‌فر در مورد این موضع شنیدنی است:
آنچه ما در دیجیکالا به آن افتخار می‌کنیم ایجاد نوعی از عدالت اجتماعی در فرآیند خرید و فروش است. به واسطه‌ی دیجیکالا یک خریدار در هر نقطه از ایران به بازار یکسانی دسترسی دارد که می‌تواند تجربه‌ی خرید عادلانه و آگاهانه‌ای را رقم بزند. تعداد کاربران فعال ماهانه‌ی ما چندین برابر میزان سفارش‌هایی است که در پلتفرم ما ثبت می‌شود چراکه تعداد زیادی از خریداران از دیجیکالا خرید نمی‌کنند اما دیجیکالا را به مثابه‌ی یک مرجع برای مقایسه و خواندن نظرات قبول دارند؛ و این یعنی ما با شفافیت، تجربه‌ی زندگی عادلانه‌تری را برای زیست یک ایرانی ایجاد کرده‌ایم.
دیجیکالا دیگر فقط یک کسب‌وکار نیست. برنامه‌ی ما به خدمت گرفتن تکنولوژی است تا تسهیل‌گر تجربه‌ی خرید و فروش باشیم. اما ما با چالش‌های بسیاری روبه‌رو هستیم که اگر امروز و فردا به فکرشان نباشیم مسئله‌ساز خواهد بود. یکی از آن‌ها مسئله‌ی مهاجرت استعدادهای تحصیل‌کرده است که چالش بزرگی برای سرمایه‌گذاری در این حوزه به وجود آورده است. چالش دیگر امکان جذب سرمایه‌گذاری خارجی است؛ و همچنین قوانین سخت‌گیرانه‌ای که دسترسی ما به بازار سرمایه و حضور در آن را محدود، و تزریق سرمایه به بازار تجارت الکترونیک ایران را سخت و ناممکن کرده است.