وضعیت اکوسیستم استارتاپی در سالی که گذشت
روزنامه هفت صبح| حدس می‌زنم این آخرین شماره از صفحه استارتاپ روزنامه هفت‌صبح در سال ۱۴۰۱ باشد. مگر اینکه بدشانس‌ترین آدم روی زمین باشم و ۲۸ اسفند هم سردبیر روزنامه بخواهد هفت‌صبح را منتشر کند! علی‌الحساب با این پیش‌فرض خوشحال‌کننده که این آخرین صفحه استارتاپی روزنامه در سال جاری است می‌خواهم نقبی بزنم به وضعیت اکوسیستم استارتاپی در سالی که رو به پایان است و مهم‌ترین تحولات آن را از دیدگاه کسی که در این حوزه کار روزنامه‌نگاری می‌کند برشمرم.
اما قبل از مرور اتفاقات مهم سال، شاید بد نباشد روح کلی این سال را برای استارتاپ‌ها هم مرور کنیم. سالی که بی‌شک تاریخ‌نگاران سیاست و جامعه تا دهه‌ها بعد از آن به عنوان یک‌سال ویژه در تاریخ معاصر کشور یاد خواهند کرد برای تاریخ کوتاه استارتاپ‌ها هم سال ویژه‌ای بود.
سالی که در آن اینترنت مهم‌ترین بحث هر محفل بود باید برای کسب‌وکارهایی که هم روی بستر اینترنت نوآوری و کاسبی راه انداخته‌اند و هم خود از مسببان گسترش اینترنت در بین طبقه متوسط ایران بوده‌اند سالی خاص و ویژه بوده باشد. سالی که استارتاپ‌ها از کسب‌وکارهایی خوش برورو و خوش آب‌ورنگ، به یکباره به یکی از متهمان اصلی در فضای آنلاین تبدیل و وارد معرکه‌هایی شدند که در بدترین کابوس‌های خود هم نمی‌دیدند که آن‌ها را اینچنین گرفتار و زمین‌گیر کند.
سال اختلال اینترنت
از ۱۳۹۲ که فضا برای رشد کسب‌وکارهای اینترنتی با تکیه بر گسترش نسبی و تا حدی قابل قبول زیرساخت‌های اینترنتی در کشور فراهم شد تا آبان ۹۸ که به مدت چند روز اینترنت کشور قطع شد، هیچ شکی به اندازه نیمه دوم سال ۱۴۰۱ استارتاپ‌ها را اینچنین درگیر نکرده بود. اینترنت که مایع حیات آن‌هاست به یکباره با چنان محدودیت و اختلالی مواجه شد که بسیاری از استراتژی‌های بحران آن‌ها هم نتوانست پاسخگوی وضعیت پیش آمده باشد.
فیلترینگ واتساپ که بسیاری از کسب‌وکارهای اینترنتی به عنوان بستری برای تعاملات درون کسب‌وکاری از آن استفاده می‌کردند از یک‌سو و محدودیت دسترسی به اینستاگرام به عنوان یکی از مهم‌ترین کانال‌های تبلیغاتی کسب‌وکارها، یک ضربه کشنده برای بسیاری از استارتاپ‌های کشور بود.
استارتاپ‌هایی که بعضا میلیاردها تومان صرف ساخت برند و کانال‌های فروش خود در اینستاگرام کرده بودند به‌یکباره آن‌ها را از دست رفته دیدند.اختلال اینترنت هنوز تا حد زیادی پابرجاست و بسیاری از استارتاپ‌ها هنوز از شوک ناشی از آن خارج نشده‌اند. بسیاری این روزها به شوخی در اکوسیستم استارتاپی می‌گویند استارتاپی که نیمه دوم سال ۱۴۰۱ را دوام آورده و نمرده، دیگر نخواهد مرد!
سال پاسخگویی به افکار عمومی
رابطه حاکمیت با استارتاپ‌ها چیزی بود که در میانه اعتراضات اجتماعی که از شهریورماه در کشور شروع شد به‌یکباره برای افکار عمومی مهم شد. اگرچه در سال‌های گذشته برخی کسب‌وکارها مانند ابرآروان و دیجی‌کالا و اسنپ بارها متهم به همکاری با حاکمیت به‌خصوص در زمینه دسترسی دادن به دیتای کاربران بوده‌اند اما این‌بار خشم عمومی از شرایط و وضعیت کشور و محدودیت‌های آن به نوعی بر سر برخی از این کسب‌وکارها هم خالی شد. ازجمله دیجی‌کالا و اسنپ که در کانون حملات برخی رسانه‌های فارسی‌زبان خارج کشور و بسیاری از کاربران شبکه‌های اجتماعی ازجمله توئیترنشینان قرار گرفتند.
تلاش‌های مدیران این کسب‌وکارها برای پاسخگویی و رفع اتهام‌ها هم معمولا نتیجه عکس می‌داد و موج‌های تازه‌ای علیه‌شان شکل می‌گرفت. حالا در آخرین روزهای سال هم این حاشیه بزرگ کماکان دامن استارتاپ‌ها را رها نکرده و برای نمونه سراوا که سرمایه‌گذاری برخی از استارتاپ‌های شناخته‌شده کشور است کماکان تلاش دارد این پیام را مخابره کند که با سازمان‌های نظامی کشور ارتباطی ندارد و اگر روزی چنین ارتباطی به هر دلیلی برقرار شود درباره آن اطلاع‌رسانی خواهد کرد.
سال حاشیه و متن منابع انسانی
مهاجرت نیروی کار استارتاپی یک موضوع جدید نیست. نیروهایی که به دلیل کار در فضای آنلاین از یک‌سو و داشتن مهارت‌های روز دنیا از سوی دیگر همیشه امکان‌های بیشتری برای مهاجرت داشته‌اند در سال‌های گذشته زیاد از این اکوسیستم خارج شده‌اند. اما امسال و در پی برخی دستگیری‌ها از بدنه استارتاپ‌ها و باز شدن پای برخی نهادهای امنیتی به درون محیط کار استارتاپ‌ها؛ حاشیه‌های زیادی را برای برخی از متخصصان و نیروهای میانی آن‌ها ایجاد کرد.
موضوعی که باعث شد برای اولین بار در کنار نام روزنامه‌نگاران و فعالان سیاسی شناخته‌شده، نام برخی از چهره‌های آنلاین کشور در خبرها بیشتر شنیده شود. یکی از اولین نتایج این خبرها و حاشیه‌ها هم ترند شدن دوباره مهاجرت نیروهای تخصصی استارتاپ‌ها در همین یکی دو ماه گذشته بوده است. افت فروش استارتاپ‌ها در پی محدودیت‌های اینترنت و کم شدن قدرت خرید مردم هم عامل دیگری بوده تا بسیاری از این کسب‌وکارها دست به تعدیل نیرو بزنند و به همین دلیل احتمال اینکه بخش بیشتری از منابع انسانی استارتاپ‌ها از این اکوسیستم خارج شوند بیشتر از همیشه است.
سال خشکسالی سرمایه‌گذاری
اگر در میان خبرهای استارتاپی سال ۱۴۰۱ به دنبال اخبار جذب سرمایه باشید به جز نام اسمارت‌آپ و حرکت اول و یکی دو خبر کم‌جان دیگر چیزی دستگیرتان نخواهد شد. امسال یکی از بدترین سال‌ها از منظر سرمایه‌گذاری خطرپذیر روی استارتاپ‌ها بوده است. در سالی که کسب‌وکارهایی چون بلد و انجام‌میدم و پلازیو و جوانه (که خود قرار بود سرمایه‌گذار استارتاپ‌ها باشد) عملا تعطیل شدند و یا فعالیت‌هایشان را متوقف کردند برای بسیاری از سرمایه‌گذارها پیام روشن بود: فعلا فضای آنلاین کشور برای سرمایه‌گذاری ریسک بالایی دارد!
به نظر نمی‌رسد در سال ۱۴۰۲ هم اتفاق خاصی در حوزه سرمایه‌گذاری روی استارتاپ‌ها بیفتد. شوک ناشی از نیمه دوم سال ۱۴۰۱ احتمالا این تاثیر مخرب خود را تا پایان ۱۴۰۲ هم حفظ خواهد کرد. مگر اینکه با رفع محدودیت‌های اینترنت امیدها به کسب‌وکارهای اینترنتی بار دیگر زنده شود که این پیش‌بینی حاقل الان کمی خوشبینانه است!
سال نبردهای بزرگ با رگولاتورها
اما سال ۱۴۰۱ سراسر خبر بد هم نبود. سالی که در آن آپارات و مدیران جوانش یکی دو باره رئیس صداوسیما را کنف کردند و حتی توانستند از دادگاه رای بگیرند که کاری که می‌کنند خلاف قانون نیست برای استارتاپی‌ها امیدهایی در دل خودش هم داشت. سالی که مدیرعامل دیوار در نهایت تبرئه شد و پلتفرم‌ها برای اولین‌بار توانستند یک رای قضایی بگیرند که مسئولیت محتوای منتشرشده کاربران در پلتفرم باید برعهده خود کاربر باشد نه پلتفرم، سال بدی از این منظر نبود.
همین سال ۱۴۰۱ برای استارتاپ‌های حوزه رمزارز هم خوشبینی‌هایی از این جنس داشت. اگرچه محدودیت برداشت ۲۵ میلیون تومانی ناامیدکننده بود اما امسال آن‌ها از سوی رگولاتورها به‌خصوص مجلس‌نشینان بیشتر پذیرفته و مورد مشورت قرار گرفتند و بیش از هر زمان دیگری امیدوار شدند که حداقل روی کاغذ آن‌ها در سال ۱۴۰۲ برای ادامه فعالیت خود منع قانونی نخواهند داشت.