استارتاپ‌ها در حال فتح اقتصاد
گزارشی آماری-تحلیلی از وضعیت اکوسیستم استارتاپی ایران
اکوسیستم استارتاپی ایران دنباله همانه خیزشی است که با وب فارسی در اواخر دهه هفتاد شمسی شروع شد و در ابتدای دهه هشتاد با راه افتادن اولین فروشگاه‌های آنلاین شکل تازه‌ای به خود گرفت. شاید بتوان اولین تجربه‌های خرید اینترنتی در وب فارسی را فروش سی‌دی‌های آموزشی در برخی سایت‌های پربازدید و در سال‌هایی چون ۸۱ یا ۸۲ دید. سال‌هایی که نسل اول وبلاگ نویسان فارسی در اوج قرار داشتند و وب فارسی بیشتر محملی بود برای گفتگو و مباحثه درباره مسائل اجتماعی و فرهنگی و سیاسی و البته تکنولوژی.
از قضا همین تکنولوژی‌نویس‌ها بودند که به صرافت افتادند اولین درآمدها را از سایت‌های پربازدید خود در آن زمان داشته باشند. فروش بسته‌های آموزش برخی نرم‌افزارها و یا فروش برخی نرم‌افزارهای قفل شکسته، شاید اولین محصولاتی بود که از طریق اینترنت در ایران فروش رفته‌اند. آن‌هم در زمانه‌ای که هنوز از پرداخت اینترنتی خبری نبود و بخشی از این مراوده آنلاین باید به صورت آفلاین انجام می‌شد.
تنها در سال ۲۰۱۷ میلادی بیش از ۱۸۲ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری خطرپذیر در سراسر دنیا انجام شده است. از این میزان آمریکای شمالی با ۴۲ درصد از این حجم سرمایه‌گذاری پیشتاز توسعه اکوسیستم‌های نوآوری محسوب می‌شود.
حالا بیش از ۱۶ سال از آن روزگار گذشته و وقتی می‌شنویم که اسنپ روزی ۱ میلیون سفر درون شهری را از طریق اپلیکیشن خود انجام می‌دهد و یا دیجی‌کالا بیش از ۱۵۰ هزار کالای مختلف را در سال از طریق وب سایت و اپلیکیشن خود به دست مشتریانش می‌رساند به این فکر می‌کنیم که سرعت تغییرات اکوسیستم کسب وکارهای اینترنتی ایران بسیار فراتر از تصور بوده است. اکوسیستمی که اگرچه هنوز به دوران بلوغ خود نرسیده اما می‌توان آن را در یکی از پرتغییرترین وضعیت‌های آن دانست. اکوسیستمی که اگرچه آمار و اطلاعات دقیقی از آن وجود ندارد اما رقم‌هایی که گهگاه و از طریق برخی مراجع غیررسمی از آن منتشر می‌شود، امیدواری‌ها را به اینده آن دوچندان می‌کند.
سرمایه‌گذاری و دیگر هیچ
توسعه اکوسیستم‌های استارتاپی بدون حضور و وجود سرمایه‌گذارهای خطرپذیر یا همان ونچر کپیتال‌ها تقریبا امری ناممکن است. رشد اکوسیستم‌های مطرح استارتاپی جهان مانند اکوسیستم سیلیکون‌ولی، چین، هند و یا فرانسه با ورود سرمایه‌های خطرپذیر ممکن شده است. سیلیکون‌ولی آمریکا با تکیه بر سرمایه‌های بخش تحقیق و توسعه شرکت‌های بزرگی چون اینتل، آی‌بی‌ام، اچ‌پی و… در اواسط دهه هشتاد میلادی کم‌کم شکل گرفت. شرکت‌هایی که به این نتیجه رسیده بودند می‌توانند بخشی از بودجه R&D خود را صرف خرید سهام شرکت‌های کوچک اما چابکی کنند که سرعت رشد نوآوری و فناوری در آن‌ها بسیار بالا بود و عموما توسط فارغ‌التحصیلان دانشگا‌های مطرحی چون ام‌آی‌تی و سانفرانسیسکو اداره می‌شدند. جوان‌هایی که برخلاف مدیران عامل کت‌وشلوارپوش شرکت‌های چندملیتی، تی‌شرت و شلوار جین می‌پوشیدند اما ایده‌های بلندپروازانه‌ای برای حل مسائل روزمره زندگی در سر داشتند. همان جوان‌هایی که بعدها شرکت‌هایی چون فیس‌بوک، آمازون، پی‌پل و گوگل را بنا گذاشتند.
در سال ۲۰۱۷ یکی از رکوردهای سرمایه‌گذاری خطرپذیر در دنیا شکسته شد. تاکسی اینترنتی دی‌دی (اوبر چینی‌ها) با جذب سرمایه ۵.۵ میلیارد دلاری یکی از بزرگترین سرمایه‌پذیری‌های خطرپذیر را به ثبت رساند
از این روز می‌توان یکی از مهم‌ترین پایه‌های شکل‌گیری اکوسیستم‌های نوآوری در دنیا را ورود سرمایه‌گذارهایی دانست که از سرمایه‌گذاری روی ایده‌های جسورانه و شرکت‌هایی که توسط جوان‌های زیر سی سال اداره می‌شدند واهمه‌ای نداشتند. سرمایه‌گذاری‌هایی که حالا به عنوان یک صنعت بزرگ در چرخه اقتصاد دنیا با اقبال بسیار زیادی مواجه شده است. تنها در سال ۲۰۱۷ میلادی بیش از ۱۸۲ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری خطرپذیر در سراسر دنیا انجام شده است. از این میزان آمریکای شمالی با ۴۲ درصد از این حجم سرمایه‌گذاری پیشتاز توسعه اکوسیستم‌های نوآوری محسوب می‌شود. چین با ۲۴ درصد و اروپا هم با ۱۰ درصد در رده‌های بعدی رنکینگ جهانی حجم سرمایه‌گذاری خطرپذیر قرار گرفته‌اند. هند هم به عنوان یک افتصاد به شدت در حال رشد ۶ درصد از سرمایه‌گذاری‌های جسورانه را به خود اختصاص داده است؛ با رقمی حدود ۱۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۷.
این حجم از سرمایه‌گذاری مربوط به ۱۱ هزار و ۱۴۴ معامله مختلف در سراسر جهان بوده است. مبلغی که نسبت به سال قبل از آن بیش از ۲۶ درصد رشد داشته است. جالب اینکه در سال ۲۰۱۷ یکی از رکوردهای سرمایه‌گذاری خطرپذیر در دنیا شکسته شد. تاکسی اینترنتی دی‌دی (اوبر چینی‌ها) با جذب سرمایه ۵.۵ میلیارد دلاری یکی از بزرگترین سرمایه‌پذیری‌های خطرپذیر را به ثبت رساند و البته برای رقیب آمریکایی‌اش هم حسابی خط و نشان کشید. با این‌حال نباید فراموش کرد که علیرغم این رقم‌های جذاب هنوز حجم سرمایه‌گذاری خطرپذیر جهان در مقایسه با حجم خرید و تصاحب شرکت‌ها ناچیز است. در سال ۲۰۱۷ میزان معاملات مربوط به خریدوفروش یا ترکیب شرکت‌های مختلف به بیش از ۳ هزار و ۱۵۰ میلیارد دلار رسید. تنها در یک مورد شرکت والت‌دیزنی، با رقمی معادل ۶۸.۴ میلیارد دلار شرکت فاکس قرن بیست‌ویکم را خرید! بنابراین به نظر می‌رسد حجم سرمایه‌گذاری‌های خطرپذیر در آینده اقتصاد جهان به رقم‌های بسیار بالاتری خواهد رسید. چرا که تجربه چند دهه اخیر نشان داده است، میل شرکت‌های بزرگ به تصاحب شرکت‌های فناور و یا رقیب در حال کم شدن و در عوض، تمایل یه خرید سهام آن‌ها بیشتر می‌شود. اما فارغ از آمارهای کلی شاید بد نباشد نگاهی هم بیندازیم به برخی از اکوسیستم‌های در حال رشد دنیا و ببینیم بازگیران مطرح و سازوکارهای آن‌ها و به‌ویژه نقش قوانین و دولت‌ها در رشد این زیست‌بوم‌های استارتاپی چقدر پررنگ بوده است.
حجم تجارت الکترونیک ایران در سال ۹۷ به ۲۲۶ هزار میلیارد تومان برسد. چیزی حدود ۱۵ درصد GDP کشور؛ این رقم در برابر این فکت که تنها کمتر از ۲ درصد اقتصاد کشور دست استارتاپ‌هاست نشان می‌دهد راه روشنی در برابر اکوسیستم استارتاپی کشور وجود دارد.
همه امیدوار به آینده اما بدون آمار!
واقعیت این است که در بررسی اکوسیستم فناوری و نوآوری ایران نمی‌توان مانند نمونه‌های جهانی دست به دامن اعداد و ارقام شد. یکی از دلایل این امر جدا از ضعف تاریخی مستندنگاری اقتصادی در کشور، برمی‌گردد به اینکه متولیان متعدد دولت و شبه‌دولتی برای اکوسیستم نوآوری کشور تعریف شده و از آن مبهم‌تر اینکه تعریف دقیقی از شرکت‌های نوآور وجود ندارد. با این حال طبق اعلام انجمن وی‌سی ایران که یک نهاد صنفی غیردولتی است در سال ۹۶ چیزی حدود ۵۰۰ میلیارد تومان سرمایه‌گذاری خطرپذیر در استارتاپ‌ها و شرکت‌های ایرانی انجام شده است. از مهم ترین این سرمایه‌گذاری‌ها هم می‌توان به جذب سرمایه ۲۲ میلیون دلاری شرکت علی‌بابا از شرکت سرمایه‌گذاری خطرپذیر پامگرنت سوئد اشاره کرد. یا در همین ابتدای سال ۹۷، شرکت کسب‌وکار نوین ایرانیان که مالک استارتاپ‌هایی چون نت‌برگ و چیلیوری و… است توانست چیزی حدود ۲۰ میلیارد تومان از صندوق سرمایه‌گذاری خطرپذیر آرمان یکم جذب کند. با این‌حال فعالان اکوسیستم استارتاپی معتقدند هنوز حجم سرمایه‌گذاری‌ها و البته تعداد بازیگران خطرپذیر در اکوسیستم استارتاپی ایران به اندازه‌ای که باید نرسیده است.
طبق آنچه رضا الفت‌نسب، سخنگوی اتحادیه کسب‌وکارهای مجازی کشور گفته چیزی حدود ۳ هزار استارتاپ ریز و درشت در کشور در حال فعالیت هستند که به گفته مجید کمالو، مدیر سرمایه‌گذاری صندوق نوآوری مالی، حدود ۲۰۰ استارتاپ ایرانی، استارتاپ‌های بالغی محسوب می‌شوند که توان جذب سرمایه و رشد را دارند و بقیه بیشتر در مرحله بذری و ایده هستند.
پیش‌بینی وزارت صمت این است که حجم تجارت الکترونیک ایران در سال ۹۷ به ۲۲۶ هزار میلیارد تومان برسد. چیزی حدود ۱۵ درصد GDP کشور؛ این رقم در برابر این فکت که تنها کمتر از ۲ درصد اقتصاد کشور دست استارتاپ‌هاست نشان می‌دهد راه روشنی در برابر اکوسیستم استارتاپی ایران وجود دارد. راهی که اگر با سیاست‌گذاری درست همراه شود و اشتباهات اقتصاد سنتی در این فضای نوآورانه تکرار نشود می‌توان امیدوار بود که در ۵ سال آینده، بازیگران مطرح تازه‌ای در این میدان پا بگیرند و نقش‌آفرینی کنند.
رضا جمیلی