دولت تمام‌قد پشت استارتاپ‌ها ایستاده!
معاون سیاست‌گذاری و توسعه معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری از حمایت‌های دولت یازدهم و دوازدهم از استارتاپ‌ها می‌گوید:
شاید تا همین چند سال قبل، واژه «استارتاپ» حتی برای خیلی از دانش‌آموختگان دانشگاهی نیز واژه غریب و ناملموسی بود، اما حالا این روزها، یکی از بحث‌های رایج در فضاهای علمی و دانشگاهی، نحوه راه‌اندازی یک استارتاپ و خلق یک ایده نوآورانه است. با وجود رشد چشمگیر تعداد استارتاپ‌ها در چند سال اخیر و حمایت‌های متعدد دولت از فعالان استارتاپی، هنوز هم بسیاری از فعالان حوزه کسب‌وکارهای نوآورانه معتقد هستند که میزان حمایت از اکوسیستم استارتاپی در ایران باید خیلی بیشتر از اینها باشد تا این اکوسیستم در ایران بتواند هم چرخ‌های توسعه کشور را سریع تر بچرخاند و هم برای هزاران دانش‌آموخته دانشگاهی، کارآفرینی خلاقانه داشته باشد.
در گفتگو با دکتر مهدی الیاسی، معاون سیاست‌گذاری و توسعه معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، عمده دغدغه‌های فعالان استارتاپی را مطرح کردیم و از گلایه‌های استارتاپی‌ها سخن گفتیم. الیاسی، کاستی‌ها را می‌پذیرد، اما در عین حال تاکید دارد که دولت تا جایی که امکان داشته، تلاش کرده است که به اشکال مختلف از اکوسیستم استارتاپی حمایت کند. حمایت‌هایی که بخش زیادی از آن در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری سیاست‌گذاری و اجرایی شده و بخش دیگر آن در وزارت ارتباطات و فناوری دنبال می‌شود. حمایت‌هایی چون ارائه تسهیلات مالی به شرکت‌های دانش‌بنیان تا تلاش برای معافیت سربازی نیروهای شاغل در استارتاپ‌ها. الیاسی تاکید دارد که در دو دولت اخیر نهضت حمایت از استارتاپ‌ها راه افتاده است و اگر این روند در سال‌های آینده ادامه داشته باشد می‌توان امیدوار بود که اکوسیستم نوآوری کشور دستاوردهای ملموسی برای اقتصاد و جامعه داشته باشد. گفتگو با این مقام مسئول را در ادامه می‌خوانید.
اصلا منکر کاستی‌ها و انتقادات نیستیم، اما معتقدیم که کلیت دولت برای حمایت از استارتاپ‌ها در وضعیت مناسبی است. در عین حال تاکید داریم که در مورد جزئیات باید در دستگاه‌های دولتی تعاملات بیشتری اتفاق بیفتد و همکاری‌های بیشتری را شاهد باشیم.
در دولت یازدهم و دوازدهم، شاهد جهش اکوسیستم استارتاپی بودیم و با حمایت‌های دولت، کسب‌وکارهای نوپا، رونق بیشتری گرفتند. با این وجود، برخی استارتاپ‌ها معتقدند که دولت می‌تواند حمایت بیشتری از فعالان این اکوسیستم داشته باشد. شما حمایت‌های دولت از استارتاپ‌ها را چطور ارزیابی میکنید؟
با توجه به رشد شرکت‌های استارتاپی و مخصوصا عملکرد مثبتی که شرکت‌های پیشگام، هم در حوزه حل مسایل جامعه و هم در حوزه اشتغال‌زایی داشتند، در حال حاضر نگرش کلی دولت در مورد اکوسیستم استارتاپی کشور، نگرش بسیار مثبتی است. همین مساله باعث شده که دولت ترغیب شود تا به این سمت برود که حمایت ویژه‌ای از استارتاپ‌ها به ویژه در مراحل اولیه شکل‌گیری به عمل بیاورد. در واقع تمایل دولت برای کاهش موانع ایجاد و توسعه کسب‌وکارهای نوآور و استارتاپ‌ها افزایش یافته است.
همچنین حمایت‌های دیگری را نیز در برنامه‌های معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری شاهد هستیم و البته اخیرا حمایت‌هایی هم در وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و همینطور وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در حال انجام است. در مجموع با توجه به مأموریت‌های معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در حمایت از فعالان عرصه استارتاپی، سعی شده است تا جای ممکن توسعه این حوزه تسهیل شود.
دولت به طور کلی دو نوع حمایت از اکوسیستم استارتاپی دارد. یکی حمایت در مرحله شکل‌گیری، توانمندسازی، توسعه و شتابدهی به اکوسیستم استارتاپی است که برخی از دستگاه‌ها پیگیر هستند، حمایت نوع دوم مربوط به بهبود محیط کسب‌وکار و به ویژه جلوگیری از تعطیلی استارتاپ‌هاست که در این حوزه نیز دستگاه‌های دولتی هر کدام بر اساس مأموریت خود فعالیت می‌کنند.
اما چالشی که در حال حاضر با آن روبرو هستیم، این است که در برخی از دستگاه‌های اجرایی کشور و حوزه‌های کسب‌وکار مثل حمل‌ونقل، توریسم، بهداشت و… همچنان تفکر کسب‌وکارهای سنتی غالب است. همین مساله باعث شده تعارضاتی بین کسب‌وکارهای سنتی و نوین ایجاد شود که به شکل شکایت از کسب‌وکارهای نوپا، فیلترینگ و از این قبیل مسائل بروز کرده است. مثلا دستگاه‌ها می‌بینند استارتاپی وارد حوزه گردشگری شده است که مجوزهای سنتی را ندارد، سریع احساس خطر کرده و با آن استارتاپ برخورد می‌کنند. خوشبختانه این مسایل نیز که باعث فیلترینگ یک کسب‌وکار شود، در حال حاضر در کلیات دولت دیگر پذیرفته نیست.
برای مثال ما در هیات وزیران مصوبه‌ای داشتیم که دستگاه‌های دولتی اگر می‌خواهند به چنین اقداماتی برای فیلترینگ یک کسب‌وکار مبادرت کنند، باید حتما با کارگروهی به مسئولیت معاونت حقوقی ریاست جمهوری هماهنگ شوند. بنابراین هر دستگاهی که احساس می‌کند یک کسب‌وکار استارتاپی در حوزه کاری‌شان اختلال ایجاد کرده، نمی‌تواند خودسرانه عمل کند و هر اقدامی در این راستا باید بعد از تایید این کارگروه که متشکل از معاونت حقوقی و معاونت علمی ریاست جمهوری، وزارت ارتباطات و چند دستگاه دیگر است، انجام شود.
همچنین ما تلاش کرده‌ایم که با دستگاه‌های مختلف تعامل کنیم. مثلا اخیرا تفاهم‌نامه‌ای بین وزارت بهداشت و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری امضا شد که در حوزه تسهیل فضای کسب‌وکار استارتاپی در حوزه سلامت بود که آنها هم یک کارگروهی در این خصوص تشکیل داده‌اند.
یعنی با وجود انتقادهایی که برخی استارتاپ‌ها به نحوه تعاملشان با دولت، مطرح می‌کنند، همکاری نهادها و دستگاه‌های مرتبط با اکوسیستم استارتاپی را مطلوب ارزیابی میکنید؟
اصلا منکر کاستی‌ها و انتقادات نیستیم، اما معتقدیم که کلیت دولت برای حمایت از استارتاپ‌ها در وضعیت مناسبی است. در عین حال تاکید داریم که در مورد جزئیات باید در دستگاه‌های دولتی تعاملات بیشتری اتفاق بیفتد و همکاری‌های بیشتری را شاهد باشیم. به طور کلی، معتقدم در حوزه استارتاپ‌ها، مسیر رو به جلو است. دستگاه‌های حامی استارتاپ‌ها هم کم‌کم در حال افزایش هستند. به عنوان مثال وزارت ارتباطات، وزارت صنعت و وزارت امور اقتصادی و دارایی هر یک به نوعی با توجه به مأموریت خود به این جریان کمک می کنند.
شبیه طرح نوآفرین، چه طرح‌های دیگری برای رشد اکوسیستم استارتاپی کشور در دست بررسی و اقدام است؟
ما در معاونت، در حال حاضر دو مسیر را فعال کرده‌ایم. مسیر اول حمایت از شرکت‌های فعال در حوزه صنایع خلاق است که بیشتر مدل‌های نوین کسب‌وکار را هدف قرار داده و برنامه ویژه برای آنها تدوین و اجرایی شده است. مسیر دوم نیز در بخش شرکت‌های دانش‌بنیان فعال شده است که به دنبال حمایت از شرکت‌های حوزه اقتصاد دیجیتال است. برای این مورد مسیر سریعی برای ارزیابی و تایید شرکت‌های دانش‌بنیان حوزه دیجیتال تصویب شده است که این شرکت‌ها می‌توانند در صورتی که بخواهند دانش‌بنیان نوع دو شوند و تقاضای استفاده از معافیت مالیات نداشته باشند، طی یک مسیر سریع و با کوتاه‌ترین ارزیابی، فرآیند دانش‌بنیان شدن آنها به نتیجه می‌رسد.
در هر صورت جنس استارتاپ‌ها بیشتر به جنس شتابدهنده‌ها می‌خورد. در واقع شتابدهنده‌ها و VCها و مراکز نوآوری، ظرف خوبی برای رشد استارتاپ‌ها هستند. اینها نسبت به ظرفیت مراکز رشد برای هدایت و حمایت از استارتاپ‌ها مناسب‌تر هستند.
خیلی از بچه‌های فعال در حوزه استارتاپی یا دانش‌بنیانی کشور در مورد معافیت سربازی‌شان گله‌مند هستند. آنها گلایه دارند از اینکه طبق موارد قانونی مصوب شده، می‌توانند از معافیت سربازی استفاده کنند، اما این اتفاق در عمل نیفتاده است. علت این مساله چیست؟
بحث معافیت سربازی با کمکی که ستاد کل نیروهای مسلح داشت، خیلی اتفاق خوبی برای اکوسیستم استارتاپی کشور بود. اتفاقا بسیاری از این افراد که برای معافیت سربازی اقدام کرده‌اند، نتیجه گرفته‌اند.
اما وقتی پای درددل بسیاری از فعالان این حوزه می‌نشینیم، می‌گویند نتوانسته‌اند از این معافیت بهره ببرند.
اصلا امکان ندارد. چون ستاد کل نیروهای مسلح بسیار از این طرح استقبال کرد و به سرعت این طرح را به اجرا رساند. احتمالا این افراد از مفادش اطلاع کافی ندارند. در حال حاضر بنیان‌گذاران شرکت‌های استارتاپی و افراد کلیدی مجموعه‌ها می‌توانند با مراجعه به سامانه سینا در بنیاد نخبگان، قواعد را مطالعه کنند و از این طرح بهره ببرند.
البته قواعد برای افراد متناسب با مدرک تحصیلی‌شان متفاوت است. برخی پروژه جایگزین خدمت می‌گیرند. یک مدل امریه خصوصی هم شروع شده که در حال انجام است. در واقع اگر چالشی هم وجود داشته باشد در همین بخش امریه خصوصی باید باشد که به زودی رفع می‌شود. در پروژه‌های جایگزین خدمت سربازی، ما هیچ مشکل جدی نداریم.
در این راستا، شرکت‌های استارتاپی باید در یکی از دو برنامه معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، یعنی یا برنامه دانش‌بنیان یا برنامه خلاق، خود را تثبیت کنند.
به نظر من هم VCها و شرکت‌های سرمایه‌گذاری و هم خود استارتاپ‌ها نیاز به این دارند که به بلوغ برسند. نه تنها سرمایه‌گذاری نیاز به علم دارد، بلکه سرمایه‌پذیری هم به خودی خود یک تخصص و مهارت است.
چالش دیگری که از سوی اعضای اکوسیستم استارتاپی و دانش بنیانی بسیار مطرح می‌شود، سطح پایین اطلاعات نیروی انسانی ستادی مستقر در نهادها و دستگاه‌های مختلف در مورد نحوه کار استارتاپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان است. معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری چطور می‌تواند این چالش را از سر راه این اکوسیستم بردارد؟
اینکه ما یک فضایی نیاز داریم که با روحیه استارتاپی بخواند، منتورهایی که نیاز استارتاپی به ویژه استارتاپ‌های خدماتی را درک کنند و سعی کنند با آنها تعامل درست برقرار کنند را من کاملا قبول دارم. مثلا در طرح کیمیا در حال تولید منتور هستیم و نیروهای انسانی توانمند در این حوزه را تربیت می‌کنیم.
در هر صورت جنس استارتاپ‌ها بیشتر به جنس شتابدهنده‌ها می‌خورد. در واقع شتابدهنده‌ها و VCها و مراکز نوآوری، ظرف خوبی برای رشد استارتاپ‌ها هستند. اینها نسبت به ظرفیت مراکز رشد برای هدایت و حمایت از استارتاپ‌ها مناسب‌تر هستند. هدف مراکز رشد، ارائه مشاوره و یکسری حمایت‌های زیرساختی به فعالان حوزه کارآفرینی است، اما منتورینگ یک سطح بالاتری است که ما در حال توسعه آن هستیم. پارک‌های علم و فناوری هم برای ارائه خدمت به اعضای این اکوسیستم و حمایت از آنها در حال فعالیت هستند.
اشاره کردید به VCها و شتابدهنده‌ها. ما بعضا شاهدیم که حتی VCها که به عنوان سرمایه‌گذاران خطرپذیر شناخته می‌شوند، چندان روحیه خطرپذیری در آنها درونی نشده است و این مساله را می‌توان از انتظاراتی که بر سر میز مذاکره با یک استارتاپ مطرح می‌کنند، متوجه شد. شما بحث سرمایه‌گذاری در این حوزه را چطور ارزیابی میکنید؟
به نظر من هم VCها و شرکت‌های سرمایه‌گذاری و هم خود استارتاپ‌ها نیاز به این دارند که به بلوغ برسند. نه تنها سرمایه‌گذاری نیاز به علم دارد، بلکه سرمایه‌پذیری هم به خودی خود یک تخصص و مهارت است. من همیشه نقد می‌کنم که شرکت‌های استارتاپی در مباحثی نظیر قیمت‌گذاری در چانه‌زنی اغراق می‌کنند. یا سیستم مالی‌شان شفاف نیست، یا ایده‌ها طراحی کامل نشده است.
ما در این حوزه بیشتر به چند نمونه موفق نیاز داریم. یعنی اگر VCها به چند نمونه موفق دست پیدا کنند، خود به خود به سمتی که باید باشند، هدایت می‌شوند. هر کسب‌وکاری یک دوره گذار دارد. اکوسیستم استارتاپی و وضعیت VCها هم در کشور ما از این قاعده مستثنی نیستند. نمونه موفق می‌تواند برای آینده سرمایه‌گذاری در این اکوسیستم بسیار تعیین کننده باشد.
اینکه استارتاپ‌های حوزه حمل‌ونقل و مدل کسب‌وکار نوآورانه آنها توانسته به موفقیت‌های چشمگیری دست پیدا کند، هم به دلیل کیفیت بالای استارتاپ‌ها بوده است و هم به دلیل ناکارآمدی شرکت‌های موجود. این ناکارآمدی در بسیاری از حوزه‌ها می‌تواند فرصت مطلوبی برای ورود استارتاپ‌ها باشد.
شما فرصت‌ها و تهدیدهایی که در اکوسیستم کارآفرینی کشور وجود دارد را چطور می‌بینید؟
جامعه ایرانی متاسفانه یا خوشبختانه در بسیاری از حوزه‌های کسب‌وکار مثل حمل‌ونقل، گردشگری و … جامعه پرچالش و ناکارآمدی است و این موضوع باعث شده است که فضا برای نوآوری فراهم شود. اینکه استارتاپ‌های حوزه حمل‌ونقل و مدل کسب‌وکار نوآورانه آنها توانسته به موفقیت‌های چشمگیری دست پیدا کند، هم به دلیل کیفیت بالای استارتاپ‌ها بوده است و هم به دلیل ناکارآمدی شرکت‌های موجود. این ناکارآمدی در بسیاری از حوزه‌ها می‌تواند فرصت مطلوبی برای ورود استارتاپ‌ها باشد. بنابراین یک راه توسعه استارتاپ‌ها این است که با استفاده از خلاقیت و نوآوری به دنبال حل این چالش‌ها و ناکارآمدی‌ها باشند. مثلا فکر می‌کنم حوزه بازیافت و سلامت کشش خیلی بالایی دارد که یک استارتاپ در آن رشد کند.
در همین راستا، سعی می‌کنیم فضاهای باز استارتاپی را به منظور متنوع‌سازی اکوسیستم استارتاپی پررنگ‌تر کنیم. مثلا در حوزه خدمات اجتماعی، خیلی در ایران ضعیف هستیم. این حوزه هم فرصتی است که هم جوانان کار خیر انجام دهند و هم اینکه درآمد معقولی داشته باشند. حوزه دیگری که فرصت خوبی برای استارتاپ‌ها به حساب می‌آید، حوزه ورزش است. در حال حاضر جامعه استارتاپی در دنیا توانسته پیشرفت خوبی را در حوزه ورزش از خود نشان دهد.
متنوع‌سازی هم فرصت دیگری است که متاسفانه در کشور ما به نوعی، ریسک یا تهدید هم به شمار می‌رود. متاسفانه کپی‌کاری و ایده‌های تکراری خیلی در این اکوسیستم در کشور زیاد شده است. یکی از دلایلی هم که VCها کمتر سرمایه‌گذاری می‌کنند همین مساله است. یک تیم جوان با یک ایده تکراری، استارتاپی را راه‌اندازی می‌کند و انتظار دارد سرمایه‌گذارها به سراغش بروند، در حالی که VCها می‌بینند نمونه‌های زیادی از این استارتاپ در حال فعالیت هستند. در نتیجه وارد بازی نمی‌شوند.
تهدید دیگری که در این اکوسیستم احساس می‌شود، تامین مالی ایده‌هاست. همین عدم تامین مالی باعث می‌شود که بسیاری از استارتاپ‌ها در همان مراحل اولیه شکل‌گیری، از ادامه مسیر منصرف شوند.
معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، چه کاری برای رفع این تهدیدهایی که نام بردید، انجام می‌دهد؟
ما سعی کرده‌ایم از روندهای توسعه استارتاپ‌ها در سطح جهان به ویژه در بخش‌هایی که احساس کردیم ظرفیت توسعه وجود دارد، شناخت کافی حاصل کنیم و به فعالان این آگاهی را بدهیم که مدل کسب‌وکار استارتاپ‌ها چه سمت و سویی دارد چون به نظر ما آگاهی از نوآوری‌های دیگران می‌تواند به خلق ایده‌های جدید کمک کند مثال شرکت‌های حمل‌ونقل اینترنتی نیز همین را نشان می‌دهد.
از طرف دیگر ما تلاش داریم که VCها را گسترش دهیم. درست همان کاری که در متنوع‌سازی آغاز کردیم. در این راستا، VCها نیز بازخورد خوبی دادند که اگر استارتاپ‌ها به سراغ کسب‌وکارهای نو بروند، ما آمادگی کافی برای سرمایه‌گذاری را داریم. ما در حال انجام ترکیبی از این فعالیت‌ها هستیم که سعی می‌کنیم سیستم را ارتقا دهیم.
اکوسیستم استارتاپی ایران، اکوسیستم محترم، قابل ارتقا و قابل توجهی است. بازدیدهای خارجی که داریم، خیلی استقبال می‌کنند و برای آنها هم جالب است که این حجم از جریان استارتاپی در کشور ما شکل گرفته است. از طرف دیگر ما باید در این حوزه به بلوغ برسیم.
فکر میکنید به آنچه در سند چشم‌انداز توسعه 1404 قید شده، مبنی بر این که ایران در سال 1404 به رتبه اول علم و فناوری در منطقه برسد، خواهد رسید؟ در این مسیر، استارتاپ‌ها چه کمکی می‌توانند بکنند؟
اکوسیستم استارتاپی ایران پتانسیل رشد و تاثیرگذاری مطلوبی دارد و در چارچوب اهداف سند چشم‌انداز توسعه نیز در حال پیش رفتن است. البته برای رسیدن به آن جایگاه برتر، باید بیشتر کار کنیم و جایگاه خودمان را ارتقا دهیم.
ورود به حوزه کارآفرینی و ایجاد استارتاپ، به تلاش فراوان و نوآوری مداوم نیاز دارد و جای نق زدن و بهانه‌گیری نیست. نباید فکر کنند که در مسیر فعالیت استارتاپی، فرش قرمز برایشان پهن است
بسیاری از اعضای استارتاپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان از بروکراسی موجود در دستگاه‌ها و نهادها نیز گله دارند. از طرفی دولت روی سرعت ارتقای سطح نوآوری و کارآفرینی کشور تاکید دارد و از طرف دیگر، استارتاپ‌ها با شرایطی مثل فیلترینگ، دست و پا گیر بودن برخی فرآیندهای اداری و … مواجه هستند. به نظرتان راه برون رفت از این مساله چیست؟
ما سعی می‌کنیم که در بحث استارتاپ‌ها، عارضه‌یابی و همزمان توانمندسازی کنیم. در این راستا سعی کرده‌ایم تا جایی که ممکن است با تعامل با دستگاه‌های اجرایی این عارضه‌ها رفع شود و خوشبختانه اکثر دستگاه‌ها نیز به این موضوع نگاه مثبت و رو به جلو دارند. مثلا همین بحث معافیت سربازی که مطرح کردید، گلوگاه بزرگی بود که خوشبختانه رفع شد. در حال حاضر دیگر کسی به خاطر سربازی از کسب‌وکار استارتاپی‌اش جدا نمی‌شود. از طرف دیگر هم برای توسعه استارتاپ‌ها، تفاهم‌نامه‌ای با شهرداری تهران امضا شد. در این راستا سعی کردیم که فضاهای قدیمی و قابل بازسازی را بگیریم. در نظر بگیرید که شهر تهران پر از فضاهای قدیمی، سوله‌ها یا ساختمان‌های قدیمی است که برای استارتاپ‌ها می‌تواند گزینه خوبی برای فعالیت باشد که با هزینه کم بازسازی شوند و در اختیارشان گذاشته شود. در نتیجه با همکاری شهرداری تهران می‌توانیم مشکل تامین مکان را برای استارتاپ‌ها حل کنیم. تا جایی که امکان داشته است، تلاش کرده‌ایم که در حمایت از استارتاپ‌ها، بروکراسی‌های زائد را حذف کنیم و این مسیر ترقی، همچنان ادامه دارد.
با وجود همه این مسائل و دغدغه‌ها، واقعا کمتر دیده‌ام که یک تیم استارتاپی شارپ و با انگیزه، مثلا صرفا به خاطر یکسری مشکلات اداری یا حتی غیراداری، برچیده شود. معتقدم در این مسیر، بچه‌ها باید خودشان هم بپذیرند که ورود به حوزه کارآفرینی و ایجاد استارتاپ، به تلاش فراوان و نوآوری مداوم نیاز دارد و جای نق زدن و بهانه‌گیری نیست. نباید فکر کنند که در مسیر فعالیت استارتاپی، فرش قرمز برایشان پهن است و مسیر کاملا هموار است. در این راه باید گام بردارند، تلاش کنند و بر مشکلات مسیر، چیره شوند که البته در طی این مسیر دشوار نیز می‌توانند روی کمک برخی نهادهای رسمی، حساب باز کنند.
گفت‌وگو: مریم طالبی